غلامحسین مصاحب
1402-08-11
دکتر غلامحسین مُصاحَب ریاضی‌دان و دانشنامه‌نویس و اندیشمند معاصر ایرانی بود و به سبب کوشش‌هایی که در ترویج ریاضیات جدید داشت، پدر ریاضیات جدید ایران نام گرفت. ماندگارترین میراث غلامحسین مصاحب، دائرةالمعارف فارسی است و می‌توان او را بنیان‌گذار دانشنامه‌نویسی مدرن در ایران نیز نامید.
غلامحسین مصاحب در سال ۱۲۸۹ هـ.ش به دنیا آمد. او از خاندانی بود که شخصیت فرهنگی و اجتماعی آنان به ۳۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و عده‌ای از آنها در شمار رجال دانش و فضل و ادب بودند. از جمله ملامصاحب که در عصر شاه عباس می‌زیست و شاعری بنام بود و یا جد پدری او مرحوم ملامیرزا محمد که از بزرگان علم و دین بود و مقبره‌اش در تخت فولاد اصفهان زیارتگاه است.
مصاحب، تحصیلات خود را در ایران، فرانسه و انگلستان گذراند و موفق به اخذ درجه دکتری در ریاضیات به سال ۱۳۲۷ از دانشگاه کمبریج شد و رساله پایان تحصیل وی نیز در جلد ششم مجله انجمن فلسفه کمبریج در سال ۱۹۵۰ به چاپ رسید. او دارای هوش و استعداد خارق العاده‌ای بود؛ چنان‌که در تمام دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه، تقریبا هر سال دو کلاس را با هم به پایان می‌رساند و در ۱۶ سالگی، دوره دوم متوسطه را با معدلی بیش از نوزده تمام کرد. در روز جشن سالانه که وی نطقی درباره اعتماد به نفس ایراد کرد، وزیر معارف وقت نه‌تنها او را شاگرد اول تهران، بلکه شاگرد اول ایران معرفی کرد و وی به اخذ مدال درجه اول علمی نائل شد. گرچه رشته مخصوص تحصیل و تحقیق او ریاضیات بود، ولی وسعت اطلاعات وی در علوم قدیم و جدید کم‌نظیر بود. او زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی را در حد کمال می‌دانست و با زبان آلمانی هم به اندازه رفع نیاز و درک کتاب‌های ریاضیات و فیزیک آشنا بود. در علوم معقول و منقول و علوم عربی هم تبحر و تحصیلات عمیق داشت.
او مردی بود که در عین تحصیل در رشته ریاضی، در فرهنگ فارسی هم مطالعاتی جدی داشت و در مدت ۶۹ سال عمر پربرکتش، بر اثر کثرت معلومات و احاطه بر علوم قدیم و جدید و دقت و موشکافی در کار، آثار علمی‌اش - حتی آنها که مربوط به دوران جوانی اوست - هنوز کم‌نظیر است.
ایشان نخستین کسی بود که منطق صورت به معنی جدید، یعنی منطق ریاضی را وارد فضای فکری ایران کرد. خدمت او در زمینه دایرةالمعارف فارسی به‌راستی عظیم بود و آثاری که در مباحث آنالیز ریاضی و تئوری اعداد و منطق صورت دارد، از جهت جامعیت و حسن تألیف و سهل و ممتنع بودن شاهکار است. اما آنچه که شخصیت او را ممتاز و مشخص می‌ساخت، یکی دقت و وسواس در کار تحقیق بود که حدس و گمان و تخمین و تقریب را در آن راه نمی‌داد (نمونه بارز این امر کتاب حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر است که جلوه‌های ممارست، روحیه و روش علمی در آن مشهود است) و دیگر ابتکار و نوآوری بود که مصداق کامل آن همانا دایرةالمعارف فارسی است. ایشان در این اثر، در زمینه رسم‌الخط فارسی و ضبط علائم و حروف، صاحب رأی و نظر و ابتکار تازه‌ای بود و روش مخصوصش در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی مشخص است. ابداع حروف «ایرانیک» در فارسی بدین منظور که به‌جای حروف «ایتالیک» در متون لاتین قرار گیرد، هم از دیگر ابتکارات ایشان است.
در مورد وضع لغات جدید در برابر تعبیرات و اصطلاحات خارجی که به‌مناسبت احتیاج و لزوم، ناگزیر از به‌کار بردن آنها بود، اسلوب خاصی داشت و سالها بود که به اتفاق جمعی از فضلا و ادب‌دوستان هفته‌ای یک روز - معمولا سه‌شنبه‌ها - جلسه‌ای داشتند و در آن به بحث در مورد این‌گونه لغات می‌پرداختند که از جمله نتایج آن، کتاب فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی است که در سال ۱۳۳۸ به چاپ رسید. نام این مجمع را به شوخی «ضرابخانه» گذاشته بودند و لغاتی را که می‌ساختند، «مضروبات» می‌خواندند.
از ایشان آثار بسیاری به جای مانده است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مجله «ریاضیات عالی و مقدماتی»
- جبر و مقابله خیام (که شامل متن عربی و ترجمه فارسی رساله خیام در جبر و تاریخ ریاضیات تا زمان خیام است. در این کتاب برای نخستین بار مقام علمی خیام در ریاضیات به‌طور مستقل به زبان فارسی شناسانده شد)
- مدخل منطق صورت
- حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر
- آنالیز ریاضی
- تئوری مقدماتی اعداد
منبع:
- وبگاه ویکی نور
